Z cyklu "Między Sztuką a Psychologią" : twórczość i procesy tworzenia.

Jedynie w sztuce zdarza się jeszcze,

Że dręczony życzeniami człowiek robi coś

Przypominającego ich zaspokojenie i że owa gra –

Dzięki artystycznej iluzji – wywołuje takie skutki

Afektywne, jak gdyby była czymś realnym.

Z. Freud "Totem i tabu"

Dygresja: W zakresie moich pasji i zainteresowań wieczne miejsce na piedestale zajmowała i zajmuje sztuka - pojęcie bardzo szerokie i wchłaniające w zakres wiele dziedzin. Postanowiłam, że w tej mojej przestrzeni tutaj raz w tygodniu będzie pojawiała się notka poświęcona twórczości, interpretacji dzieł sztuki i sposobom postrzegania rzeczywistości, czyli sztuka z perspektywy psychologicznej.

Sztuka, jako część kultury, jest nieodłącznym elementem powiązanym z jednostką ludzką, stanowiąc zarówno odbicie przejawów jej aktywności twórczej. Będąc nierozerwalnie związaną z człowiekiem jest jednocześnie w kręgach zainteresowania i badań psychologii jako nauki. Do zadań psychologów może zatem należeć pomoc w przełamywaniu blokad twórczych, jak i doskonaleniu procesu tworzenia, próby zrozumienia go oraz z czego wynika zdolność do indywidualnego, kreatywnego i abstrakcyjnego myślenia.

Twórczość artystyczna często staje się swego rodzaju przewodnikiem, wzorem i autorytetem dla współczesnych autorowi jednostek. Kreuje pewne schematy zachowań, sposobu myślenia, oddaje typowe dla epoki problemy, lęki i nadzieje – w tym współczesne, najważniejsze dla psychologa.

Odzwierciedlenie ludzkiego modelu myślenia to nie jedyna płaszczyzna, na której styka się psychologia i procesy twórcze. Tragedią na prywatnej scenie teatru psychiki artysty bywa impas twórczy, wypalenie zawodowe czy zatrzymanie się na określonym „przystanku” rozwoju indywidualnego. Psychologia potrafi wyciągnąć pomocną dłoń i jeżeli zostanie pochwycona może nauczać technik inspiracji lub pomagać udoskonalić sztukę kreowaną przez jednostkę. Najprostszym sposobem na stworzenie nietypowej wizji to przekształcenie istniejącej rzeczywistości jak choćby według tego przykładowego schematu:

1.      Przyjrzyj się sytuacji, w której często się znajdujesz (wykład, tramwaj, kolejka w sklepie). Skup się głównie na detalach, które odróżniają tę sytuację od setek podobnych.

2.      Spróbuj wyobrazić sobie, jak wyglądałaby ta sytuacja „spoza” Ciebie, z innej perspektywy i zastanów się, jak mogą widzieć Ciebie inni ludzie.

3.      Teraz wyobraź sobie, że część z nich się zna (najpewniej z resztą tak jest, wystarczą nawet dwie osoby). Nadaj im jakieś określenia i imiona, które wydają Ci się do nich pasować, np. „Zorganizowana Karolina”, „Nudny Stefan”, „Pogodny Marcel”.

4.      Przemiń kilka szczegółów na coś zupełnie abstrakcyjnego (np. lampy na tęczowe, ogromne puchate pompony, wykładowcę na trolla lub herosa, siedzenia w tramwaju na deski nabite kolcami)

5.      Co stałoby się, gdyby dla części z osób, które się znają, zmienione szczegóły byłyby czymś naturalnym, zaś dla drugiej części – nagłą, niespodziewaną i niezrozumiałą zmianą? Co zrobiłyby? Jak mogłaby przebiegać ich rozmowa?

Proces twórczy jest realizacją takowej postawy, jest on jednocześnie najważniejszą kategorią twórczości.
W nim tkwi tajemnica istoty twórczości, realizowania się wizji artysty, różnic i perspektyw indywidualnych przebiegu aktu kreatywnego – każdy z elementów jest wyznaczany przez osobowość, a z drugiej strony przez dziedzinę twórczą należącą do mechanizmów ogólnych. Zgłębienie procesu twórczego pozwala tak organizować, chociażby proces edukacji i aktywności dzieci, młodzieży czy dorosłych by ta aktywność wykazywała względną styczność z najefektywniejszymi mechanizmami procesu twórczego, które prowadzą do kształtowania się postawy twórczej jednostki.

Najistotniejszym etapem jest zauważenie i zróżnicowanie zjawiska twórczości w odniesieniu do osobowości twórczej w ujęciu egalitarnym (masowych) i twórczości elitarnej bezpośrednio związanej z jednostką. Tą pierwszą możemy analizować na podstawie materiału ilościowego – grupa badana wykazująca poziom nieco wyższy niż przeciętny i odnosząca się głównie do dzieci i młodzieży. Natomiast druga dotyczy za każdym razem najbardziej niepowtarzalnych, wybitnie uzdolnionych jednostek – udokumentowanych nie tylko pomiarem np. psychologicznym potwierdzającym uzdolnienia twórczy, ale może nawet bardziej ważne to posiadanie konkretnych (przez owe jednostki) dokonań w postaci dzieł sztuki, technik, dzieł nauki. Każda z tych dwóch grup twórczych nie jest łatwa do uogólnienia i zaklasyfikowania: wybitne jednostki nie wpasowują się w klucz mechanizmów ogólnych przez co nie stworzą schematu teoretycznego możliwego do szerszego stosowania, a grupy egalitarne nie wyjaśniają do końca twórczości elitarnej. 

Rolą wstępu do cyklicznie pojawiających się tu artykułów jest zatem próba podkreślenia zintegrowanych i nierozerwalnych związków między pojęciem twórczości, sklasyfikowaniem go i pokazaniem z tej perspektywy.

Inspiracje:

Schemat wizji: Daniel J. Boorstin „Twórcy. Geniusze wyobraźni w dziejach świata” 

Praca graficzna: nanofx.deviantart.com